Kaptanlıklardaki Önemli Tersaneler



ve Kullandıkları Gemiler

1.Kaptanlıklardaki Önemli Tersaneler

1.1. Süveyş Tersanesi

Osmanlılar, Mısır ve Kızıldeniz sahillerini elde ettikten sonra, burayı Portekizlilerin saldırılarından korumak için, Süveyş kaptanlığı kurmuşlar ve Memlüklüler zamanında çalışan Süveyş tersanesini tekrar kurarak gemi imalatına başlamışlardır.

1.2. Rusçuk Tersanesi

Macaristan’ın işgalinden sonra Tuna’da hafir bir donanma kurulmuştur. Rusçuk tersanesinde, üstüaçık, firkate, şayka türünde ufak harp ve nakliye gemileri yapılırdı. Tuna donanması kışları Rusçuk tersanesinde kışlardı. Tuna’da Rusçuk tersanesinden başka Budin olmak üzere irili ufaklı 10 kadar küçük kızak tersaneler vardı.

1.3. Birecik Tersanesi
Osmanlılar Şattü’l Arap kaptanlığının sınırlarına giren Basra ve havalisini korumak için Birecik tersanesini kurdular. 18. asrın sonlarında doğru bu tersanede Fırat nehri için bir filo yapıldı. Bu tersanede yapılan gemiler, Tuna’daki tersanelerdeki gibi ufak çaplı gemilerdir.

1.4. Gelibolu Tersanesi
Gelibolu Derya kaptanlığının merkezi olduğu için burada büyük bir tersane vardı. Burada büyük kadırga ve kalyonlar gibi savaş ve nakliye gemileri yapılırdı. Ayrıca İzmit, Rodos, Mezistre, İnebahtı, İskenderiye, Eğriboz, Dimyad, Mora’da büyüklü küçüklü bir çok tersane bulunuyordu.

2. Donanmada Kullanılan Gemiler

2.1. Kürekle Yürüyen Gemiler

2.1.1. Uçurma
Bunlar genelde Tuna donanmasında olan süratli ve küçük kayık şeklinde gemilerdi.

2.1.2. Varna beş çifteleri
Bunlar da Tuna donanmasında kullanılan ufak çaplı hafif donanmalardır.

2.1.3. Karamürsel
Bunlar Çekdiri biçiminde olup İstanbul ve Marmara sahilleri arasında işleyen bir buçuk direkli sivri mürseller yelkenli, yarım güverteli Marmara kayıklardır. Hem kürek hem de yelkenle hareket ederlerdi.

2.1.4. Aktarma
tuna muhafazasında bulunan nehir gemilerindendi. İcabında donanmaya refakat ederdi. Düşmandan alınan gemilere de Aktarma denirdi.

2.1.5. Üstüaçık
Tuna donanması gemilerinden olup bir dümenci ve sekiz kürekçisi vardı; bunlar Tuna’nın birçok iskelelerinde bulunurlardı. 18. asırda Tuna’da 100 kadar üstüaçık vardı. Bunlar nakliyatta kullanılırdı.

2.1.6. Çete kayığı
Bunlar nehirlerdeki top çeken kayıklardı. Tuna ve Şattü’l Arap donanmalarında bulunurlardı.

2.1.7. Brolik
Sığ yerlerde gidebilen hafif donanmadan olup muharip olarak yedi levend alırdı. Tuna ve Şattü’l Arap donanmasında kullanılırdı.

2.1.8. Celiye
İnce donanma gemilerindendi. Bunlar Tuna ve Şattü’l Arap donanmasında kullanılırdı. Nehir gemisiydi.


2.1.9. Çamlıca
Tuna’da işleyen nakliye gemileriydi. Tuna’da Avusturyalıların da Çamlıcalar’ı vardı.

2.1.10. Kütük
Altları düz döşekli, içleri döşemeli, başları kalkık ve içeriye bükülmüş sığ sularda çıkarma işlerinde kullanılan gemilerdir.

2.1.11. At-kayığı
Eski Salapurya (küçük mauna) içleri döşemeli olup, baş ve kıç tarafları rampalıdır. At taşımacılığında kullanılır. Tımarlı sipahinin nakli için Gelibolu ve Çardak arasında kullanılırdı. Derya Kaptanlığı donanmasında kullanılırdı.

2.1.12. Kancabaş
Hafif filodan olup şayka ve üstü açık ve sair ince donanma gemileri gibi gemilerdi. Tuna ve Şattü’l Arap Kaptanlığında kullanılırdı.

2.1.13. Şayka
Altı düz büyük kayık olup (Çayko) da denilirdi. 20 ila 50 muharif alırdı. Özi, Dinyager ve Tuna donanmasında işleşen gemilerdendi. Bunlarda üç top vardı. Şattü’l Arap donanmasında da kullanılır ve nehir sahillerini korurlardı.

2.1.14. İşkampavye
Tuna donanması gemilerindendi. Haberci gemisi olarak ta kullanılmıştı. Kürekli ve Şalape yelkenli sınıfında idi.

2.1.15. Şahtur
Tuna ve Fırat nehrinde eşya naklinde kullanılan gemilerdendi. İnce tahtadan yapılır, üzeri ziftle kaplanır. Grafe denilen kısa mablaklar ile sevk edilirdi.

2.1.16. Çekelve
İki direkli ve 23 arşın boyunda olup bahriyenin filike ve yük gemilerindendir. Bunlar genelde Derya kaptanlığı, Anapoli kaptanlığı, Süveyş kaptanlığı donanmasında kullanılır idi.

2.1.17. Kırlangıç
Tuna donanmasında kullanılır muharebe ve karakol hizmetlerinde kullanılırdı. Kırlangıçta bir süvari ile iki reis, badbâni, ağa, hoca, vekilharc ve muhtelif hizmetlere bakan 25 zabit ve gediklisi vardı. Mürettebatla mevcudu 100’ü buluyordu.

2.1.18. Frikate
Tuna ve Şattü’l Arap hafif donanmasının çekdirisidir. On ile onyedi oturaklı olup, nehirlerde kullanılır. 18. asrın başında Tuna’da 5 büyük ve 28 küçük firkate vardı. Seksen levend alırdı.

2.1.19. Kalite
Çekdiri cinsinden 19 ilâ 24 oturaklı olup boyu da 33 zira idi. Derya, Anapoli ve Süveyş donanmalarından başka 18. asrın başında Tuna’da da 19 kalite vardı. Harp zamanında 220 kişi alırdı. Düşman takip ettiği için baş tarafında topu vardır.

2.1.20. Pergende
18 veya 19 oturaklı olup boyu 33 ilâ 40 zirâ olan harp gemisiydi. Baş tarafında topları vardı. Bunlar genelde, Derya, Süveyş ve Anapoli donanmasında bulunurlardı.

2.1.21. Mauna
26 oturak yani çift kürekli ve iki katlı olup kadırgadan daha yüksek ve daha genişti. Boyu 65 zira idi. Her küreğin başında 7 kişi vardı. Bütün tayfasıyla beraber mevcuda 600 idi. 4 pare top ve 30 topçu vardı. 364 adet kürekçi bulunurdu. Bir veya iki Latin yelken kaldırırdı. Derya, Süveyş ve Anapoli Kaptanlığında kullanılırdı.

2.1.22. Gırab
Uzun başı, sivri ve keskin olub kadırga tarzında olup, güverte altından kürek çekiliyordu. Bunlar Süveyş Kaptanlığında ve Dicle’de kullanılırdı.

2.1.23. Kadırga
Kalyonculuğun kuruluşuna kadar Osmanlı donanmasının esasını Kadırgalar teşkil ediyordu. 25 oturaklı olup, Kadırganın her küreğini 4-5 kürekçi çekerdi. Bunlar uçun, ensiz ve suya çok yakın tarzda hızlı gemilerdi. Boyları 165-163 ve enleri 21-22 kademdi. Mevcudu 330 kişi idi. 15. asırda bir kadırgada 1 veya 4 büyük top 8 tane de prankı topu vardı. Derya donanması tarafından kullanılırdı.




Türk Galileleri: 24 Kürekli olup, küçük gemilerdi. Osmanlının ilk zamanlarında kullanılmışlardır. O zaman top olmadığından üstlerinde mancınık vardı.




2.1.24. Baştarde
Kadırga cinsinden, 26-36 oturaklı olup boyu 57 zirâ ve mevcudu 800 olup 500 kürekçi ve 216 cenkçi ve sair mürettebat alırdı. 10 kadar top bulunurdu. Bunlar Derya, Süveyş ve Anapoli Donanmasında kullanılırdı.




2.1.25. Bâştarde-i hümayun
Bunlar padişah, vezir-i azam, vezir ve kaptan paşaların gezinti gemileriydi.

2.2. Yelkenle Yürüyen Gemiler

2.2.1. Ateş Gemisi
Bunlar Düşman gemilerini yakmak için kullanılan içleri mevadd-ı nariye dolu olan gemilerdi.


2.2.2. Şalope
Küçük yelkenli ve anbarsız gemilerden olup muharebede kullanılırlardı. İki direkli ve boyları 27 zirâ olurdu. 62 mevcudu olup 12 topu vardı. Derya, Süveyş Anapoli ve Şattü’l Arap donanmasında kullanılırdı.




2.2.3. Brik
Yelkenli gemilerin iki direkli ve anbarsız olanlarına denilirdi. Mevcudu 70 kişi olup 8 topları vardı. Bunlar çok seri gemilerdi.

2.2.4. Skuna
İki direkli yelkenli olup, boyu 27 zirâ idi. 16 topu ve 90 mevcudu vardı.

2.2.5. Şehtiye
İki direkli olup, büyük ve küçük diye ikiye ayrılırlardı. 18. asır sonlarında mevcudu 200 kadardır.


2.2.6. Ağrıpar
Büyük gemilerden olup 15. asır sonlarında toplam 39 topu mevcuttu. Genelde derya kaptanlığı donanmasında kullanılırdı.

2.2.7. Korvet
Üç direkli olup boyu 33-39 zirâ idi. 19. asrın başlarında mevcudu 174 idi. 20 ilâ 30 topu vardı.

2.2.8. Barça
Hem nakliye, hem harp gemisi olup iki veya üç direkli, 83 adet top bulunan altları düz gemilerdi.

2.2.9. Kalyon
Üç direkli yelkenli harp gemisidir. 2-3 onbaşı vardır. 43 ilâ 64 zirâ boyunda olan gemilerdendi.

2.2.10. Fırkateyn
Üç direkli yelkenli 45 ilâ 55 zirâ boyunda 30 ilâ 70 topu olan seri gemilerdir.

2.2.11. Kapak
Kalyon çeşidi ikinci sınıf iki anbarlı harp gemilerinden iki katlı, 80 ilâ 100 topu olan mevcudu 800 ilâ 1000 arasındaydı.

2.2.12. Üç Anbarlı
Kalyon sınıfının en büyüklerinden olup 1682’den itibaren yapılmaya başlandı. Boyu 59-64 zirâ olup üç anbardan oluşurdu. 110 ilâ 120 topu olan ve mevcudu 800 ilâ 1000’i bulurdu. Derya kaptanlığı donanmasında kullanılırdı.

Osmanlı Devletinde Kaptanlıkların idari taksimat içinde önemli bir yeri vardır. Bu yüzden Osmanlı beş tane büyük kaptanlık kurmuştur. Bunlardan en büyüğü Derya Kaptanlığı’dır. Osmanlı bu kaptanlık teşkilatı sayesinde denize kıyı olan kesimlerde ve odalarda merkezi otoritesini güçlendirerek, bu bölgelerin aynı zamanda diğer devletlerin donanmalarının saldırmasını ve Osmanlı kara sularındaki korsanlık faaliyetlerinin önlenmesi ve Osmanlı Deniz ticaretinin korunması açısından büyük bir öneme sahiptir. Bu kaptanlıklar aynı zamanda Osmanlı donanmasının en büyük gücünü teşkil ederler. Bu kaptanlıkların güzlü olduğu dönemlerde Osmanlı Akdeniz’de büyük bir güç olmuş ve Akdeniz’i bir Türk gölü haline getirmişti.

Osmanlı Devletinde bu kaptanlıkların başına büyük denizciler getirilirdi. Derya Kaptanı bütün kaptanların Kapudan-ı Başı'ydı. 1839’da başlayan Tanzimat döneminde bahriye meclisi kurularak denizcilik işleri buraya bağlandı 1867’de Kaptan Paşa’lık kaldırılarak Bahriye Nezareti kuruldu. Daha sonra Kaptan Paşalık yeniden ihdas edildiyse de 1880’de Bahriye nezareti varlığını korudu, 1927’de son buldu.

Sonuç olarak Osmanlı döneminde Kaptanlıklar, idarî, askerî, ve ekonomik açıdan çok büyük bir öneme sahiptir.

Osmanlı Tarihi Sorularınız İcin Onli